Нашчадкі налібацкіх габрэяў упершыню прыехалі на радзіму бацькоў

У часы ІІ Сусветнай вайны ў Налібацкай пушчы дзейнічаў найбуйнейшы ў Еўропе яўрэйскі партызанскі лагер. Звыш тысячы чалавек уратаваліся ў ім ад Халакосту. Упершыню больш за сотню яго былых жыхароў і іхных нашчадкаў сабраліся ў аўторак разам у тым самым лесе, які выратаваў іх ад смерці.


75 гадоў таму, калі немцы пакінулі Беларусь, іх родныя змаглі выйсці з пушчы, піша Радыё Свабода.

Партызанскі лагер пад назвай «Лясны Ерусалім» заснавалі браты Бельскія — Тувія, Асаэль і Зусь. Іх атрад першапачаткова дзейнічаў каля роднай вёскі Станкевічы на Наваградчыне. Ад верасня 1943-га да ліпеня 1944 году галоўная база атраду была ў Налібацкай пушчы, каля вёскі Кляцішча. Ад знішчэння тут выратаваліся 1200 чалавек. Пасля вайны большасць з іх выехала ў Палестыну і стварала Дзяржаву Ізраіль. Частка трапіла ў ЗША.

Жывых сведак тых драматычных падзеяў засталося няшмат. Але гісторыю свайго выратавання яны перадаюць з пакалення ў пакаленне. На першую сустрэчу былых жыхароў лагеру і іх нашчадкаў сабралася сотня чалавек з розных краін свету.

«Прыемна, што наш лес дапамог уратаваць так шмат людзей»

Свой візіт у Налібацкую пушчу яны пачалі ад вёскі, якая дала ёй імя. У Налібаках гасцей сустракаў старшыня сельскага савету Аляксандар Пілінкевіч.

Тамара Вяршыцкая (стваральніца Музея яўрэйскага супраціву) і Аляксандар Пілінкевіч

Гэта ён ініцыяваў устаноўку памятнага каменя ў вёсцы ў памяць пра налібацкіх яўрэяў, якія загінулі ў Халакосце. І менавіта дзякуючы яму на месцы былога лагеру ў пушчы быў пастаўлены інфармацыйны стэнд, альтанка для наведнікаў, пачалі аднаўляць некаторыя зямлянкі.

«Нам, налібачанам, вельмі прыемна, што наш лес дапамог уратаваць так шмат людзей. Тут дзейнічалі два яўрэйскія партызанскія атрады: братоў Бельскіх і Шлёмы Зорына. Мы вельмі цешымся, што нашчадкі людзей, якія выратаваліся ў Налібацкай пушчы, сёння завіталі да нас», — сказаў Аляксандар Пілінкевіч.

Сярод гасцей з Ізраілю былі дзевяцера нашчадкаў былых налібачан. У Беларусі яны ўпершыню. Міхаэль Шлёзберг з сынам Алмагам прыехалі ў Налібакі з надзеяй знайсці былых суседзяў сваёй сям’і. Тут нарадзіўся бацька Міхаэля.

Міхаэль (справа) з сынам Алмагам

Да вайны ў сям’і бацькі Міхаэля была ў мястэчку свая пякарня, а сям’я цёткі мела аптэку. На радзіму бацькоў ён прыехаў з кнігай «Маё мястэчка Налібакі», якую ў 1960-я гады напісаў адзін з налібацкіх яўрэяў. Міхаэль Шлёзберг ня раз узіраўся ў мапу ў кнізе з надзеяй знайсці месца, дзе стаяў іхны дом.

Але на былой вуліцы Віленскай (сёньня Садовай), якая да вайны была цалкам габрэйскай, не засталося нічога, што б нагадвала пра мінуўшчыну. У 1943 годзе немцы цалкам спалілі Налібакі, а вуліцу адбудавалі ўжо пасьля вайны новыя гаспадары.

«Кожны яўрэй з Налібак, якога мы ведалі, быў часткай нашай сям’і»

Цыпі Краўз разам з мужам прыехалі ў Налібакі з Хайфы. Тут нарадзіўся тата Цыпі Абрахам Вайнэр. Ягонымі бацькамі былі Барух і Цыпі, у гонар якой назвалі ўнучку. На пахаванні яе бацькі, ужо ў Ізраілі, яна вырашыла, што калісці наведае роднае мястэчка. У Налібаках Цыпі сказала, што сёння збылася яе мара.

Цыпі Краўз з мужам

«Наша сям’я ў Ізраілі была вельмі маленькая, бо амаль усе загінулі. Але кожны яўрэй з Налібак, якога мы ведалі, быў часткай нашай сям’і. У маіх дзядоў Вайнэраў было трое дзяцей: тата і дзве сястры. Найстарэйшая звалася Зора і працавала ў аптэцы. Яна выйшла замуж да вайны, мела дачку, але ўсіх іх забілі падчас вайны, у Баранавіцкім гета. Другая сястра Сара эмігравала ў Палестыну яшчэ да вайны, у 1936 годзе, жыла ў кібуцы. Калі пачалася вайна, то тата ўцёк у лес, далучыўся да партызанаў Бельскага. Пасля вайны праз Італію ён трапіў у Палестыну, змагаўся ў вайне за незалежнасць, а потым быў настаўнікам».

«Абсалютная большасць, рызыкуючы сваім жыццём, ратавала нас, як магла»

З Мінску ў Налібакі прыехаў адзіны ў Беларусі жывы партызан атраду Бельскага Яўген Андрэйчык. Сёння ён узначальвае Беларускую асацыяцыю былых вязняў гета і нацысцкіх канцлагераў. Яўген Ёсіфавіч — карэнны мінчанін са змяшанай сям’і: ягоная маці яўрэйка, а бацька беларус з Наваградчыны. У Налібацкую пушчу ён трапіў пасля ўцёкаў з Мінскага гета. Яму было тады 6 гадоў.

Яўген Андрэйчык

«Уначы, пры дапамозе падпольшчыкаў, мы выехалі з Мінску і дабраліся на хутар дзядзкі Антона на Наваградчыне. Потым мы трапілі ў атрад Зорына, а пасля да Бельскага, ён быў за 4 км. Я яго бачыў толькі аднойчы, са спіны. Добра, што ў ваколіцы былі мясцовыя людзі, якія нам памагалі. Абсалютная большасць, рызыкуючы сваім жыццём, ратавала нас, як магла. Былі і здраднікі, якія наводзілі паліцаяў. Але гэта была меншасць, несувымерная».

У лагеры Яўген Андрэйчык прабыў некалькіх месяцаў у пачатку 1944 году. 16 ліпеня ён ужо вярнуўся ў родны Мінск.

Зоя Якаўлеўна прыйшла ў Налібацкую пушчу ў кастрычніку 1943 году. Гэта быў апошні дзень існавання Мінскага гета. Уся яе сям’я загінула. Калі яна трапіла ў пушчу, ёй было 14 гадоў.

Зоя Якаўлеўна

«Я ўцякла з гета з сяброўкай. Падлезлі ранкам пад дротам і пайшлі шукаць партызанаў. Я чула з размоваў, як трэба ісці, і так мы прайшлі да Старога Сяла, гэта 15-17 км за дзень, і потым знайшлі партызанаў. Я прабыла ў пушчы цэлы год, у зямлянцы, у атрадзе Зорына. І там я была ажно да вызвалення Беларусі ад немцаў. Многія яўрэйскія партызаны ўжо пазней, пасля вайны, выяжджалі, але мая дачка сказала, што яе радзіма тут і што яна хоча жыць толькі тут. І вось сёння мне ўжо 90 гадоў».

«Беларускі бок ушанаваў этнічную групу, якая была непажаданай для савецкага рэжыму​»

З Налібак памятныя ўрачыстасці перанесліся ў былы лагер «Лясны Ерусалім». Падчас вайны тут быў самы сапраўдны штэтл з двума шпіталямі, майстэрнямі і нават школай для дзяцей. На інфармацыйнай шыльдзе, усталяванай зусім нядаўна, гаворыцца, што жыхары мясцовых вёсак ведалі пра «Лясны Ерусалім», але ніколі ня выдалі яго нацыстам.

Пасол Ізраілю ў Беларусі Алон Шогам падчас прамовы падзякаваў беларусам за памяць пра яўрэйскі партызанскі атрад насуперак савецкаму наратыву, які замоўчваў пра яўрэяў у часы вайны.

Алом Шогам (справа)

«Гісторыя яўрэйскага супраціву не пасавала да савецкай гістарыяграфіі. Але ў 1990-я гады Беларусь пачала ўшаноўваць гэты эпізод нашай гісторыі насуперак савецкаму наратыву. Мы ўдзячныя за гэта і будзем пра гэта памятаць. Беларускі бок ушанаваў этнічную групу, якая была непажаданай для савецкага рэжыму. Мы дзякуем беларусам за гэта».

У лес, які выратаваў ад смерці 1200 габрэяў, праз 74 гады пасля заканчэньня вайны вярнуўся наймалодшы і адзіны жывы з братоў Бельскіх Арон. Сёння яму 93 гады, ён жыве ў ЗША. На пытанне, ці памятае ён гэтую мясціну, Арон Бельскі адказваў па-філасофску:

«Лес — гэта лес. Мне было тут 10-13 гадоў. Мне яго хапіла. Калі мы ўжо адсюль паедзем?»

Арон Бельскі

Але нашчадкі выжылых не спяшаліся пакідаць «Лясны Ерусалім».

Больш за пяць гадзінаў яны гулялі па лесе, размаўлялі, знаёміліся, апавядалі сямейныя гісторыі, абдымаліся, спявалі і нават танчылі.

«Важней выратаваць аднаго яўбрэя, чым забіць 10 немцаў»

Асаэль Бельская, дачка сярэдняга брата Бельскіх Асаэля, упершыню наведала Беларусь у 1993 годзе, як толькі гэта стала магчымым для грамадзян Ізраілю. Свайго бацьку яна ніколі ня бачыла. Ён загінуў у 1945 годзе ў баі за Кёнігсбэрг.

Асаэль Бельская

«Сярод нас шмат нашчадкаў Бельскіх. Тут сёньня прадстаўнікі трох пакаленняў. Мы тут, бо былі нашыя бацькі, якія нас ратавалі. Тувія казаў: важней выратаваць аднаго яўрэя, чым забіць 10 немцаў. Ён гаварыў: не ідзі забіваць немцаў, бо рускія зробяць гэта лепш, чым мы. А мы мусім ратаваць жыцці яўрэяў».

Пра бацьку расказала дачка Тувіі Бельскага Рут. Яшчэ да пачатку вайны ён збіраўся з'ехаць у Палестыну, але застаўся ў роднай вёсцы, каб дапамагаць сям’і.

Рут Бельская

«У майго таты было моцнае пачуццё братэрства, любоў да сям’і і сувязь са сваім народам. Ён быў сціплым чалавекам, які паважаў кожнага. Мой тата марыў і імкнуўся, таму ў яго ўсё атрымалася, і таму мы сёння тут».

Тувія Бельскі пасьля вайны іміграваў у Палестыну. Змагаўся за незалежнасць Ізраілю, але ў 1955 годзе пераехаў у Нью-Ёрк. Ён памёр у 1987 годзе, пахаваны ў Ерусаліме.

У Налібацкай пушчы сёння быў і ўнук Зуся Бельскага Мэцью, які памёр у 1995 годзе ў Нью-Ёрку.

Мэцью Бельскі пасьля малітвы

«Урокі зь гісторыі рабіць ніколі ня позна»

Маліўся ў лесе ня толькі Мэцью Бельскі. Адмысловую памінальную ўрачыстасць правёў галоўны рабін рэлігійнага аб’яднання суполак прагрэсіўнага юдаізму ў Беларусі Рыгор Абрамовіч.

«Я прыехаў прачытаць памінальную малітву тым партызанам, якія загінулі, і па якіх, магчыма, яшчэ не прачыталі малітву за ўсе гэтыя гады. Я першы раз тут. Але памяць ня мае тэрміну даўнасці. Мы тут дзеля таго, каб яшчэ раз успомніць гэтую гісторыю, гісторыю гераізму, болю і горычы. І каб разам аддаць даніну памяці там, дзе былі нашыя блізкія. І гэта робіць нас мацнейшымі. У такія хвіліны мы разумеем, што за намі ёсьць гісторыя і мы ня хочам, каб яна паўтарылася. Урокі з гісторыі выносіць ніколі ня позна».

Рыгор Абрамовіч

З дзвюма дочкамі з ЗША ў Налібацкую пушчу прыехала Хэлен Кушнер-Зэліг, сваячка зяця і дарадцы амерыканскага прэзідэнта Дональда Трампа Джарэда Кушнера. Яе маці Лея Кушнер разам з 250 яўрэямі падчас вайны ўцякла з Наваградскага гета праз тунэль, які выкапалі вязні, і больш за год пражыла ў лагеры Бельскіх.

У 2007 годзе Лея Кушнер разам з дачкой упершыню пабывала на радзіме. Пасля гэтага Гэлен вырашыла, што павінна паказаць гэтае месца і сваім дочкам.

«Для нас быць тут сёння вельмі важна. Мая мама выжыла дзякуючы гэтаму лесу. Я пыталася ў яе: „Мама, як ты магла там выжыць, у гэтым холадзе, бязь ежы, як гэта ўвогуле магчыма?“ А яна мне адказала: „Я выжыла, бо мы былі свабоднымі. У гета ў нас не было свабоды. Калі мы трапілі ў лягер Бельскіх, то ведалі, што пра нас паклапоцяцца. Мы дбалі адзін пра аднаго і таму ў нас была надзея“. Калі я была тут у 2007 годзе, то адчула, што мушу паказаць гэтае месца маім дочкам. Гэта вельмі важна для мяне. Гэтая гісторыя павінна перадавацца з пакалення ў пакаленне».

Хэлен Кушнер-Зэліг

«Наш абавязак – расказаць наступным пакаленням пра крывавую Катастрофу»

Адным з найбольш узрушальных момантаў цырымоніі ў былым лагеры быў ліст, які зачытаў нашчадак налібацкіх яўрэяў Міхаэль Шлёзберг. У адным з фрагментаў былі ўспаміны ягонай цёткі Пніны, якая выратавалася ад Халакосту ў пушчы. Вось урывак яе ўспамінаў:

«Мястэчка сваё я буду памятаць заўсёды, кожны камень, кожны куток, усе двары, усе вуліцы, габрэяў мястэчка яшчэ ў часы яго росквіту. Калі мы вярнуліся ў мястэчка пасля разні, я прайшла ўсе двары, і па ацалелых камянях бруку я ведала, чый быў дом. Калі мы падышлі да нашага дома, я пазнала яго па кухоннай пліце побач з зялёнай печчу, ля якой сядзела мая маці і чытала сідур.

Памятаю я, як габрэі мястэчка ішлі ў свой апошні шлях. Мы выпадковыя абгарэлыя галавешкі вялікага пажару, якіх толькі сляпы лёс уратаваў ад смерці. Наш абавязак — расказаць наступным пакаленням пра крывавую Катастрофу, пра трагедыю сыноў нашага народу, каб яны ведалі і разумелі, што тыя, хто ішоў на забой, ішлі не па сваёй волі. Я буду заўсёды памятаць маё мястэчка, якое штогод у траўні расцьвітала і патанала ў квецені. Буду заўсёды памятаць жахлівае гета, дымам пажару якога я дыхаю ад таго панядзелка, 28 сьнежня 1942 году».

Сям'я Шлёзбэргаў

«На гэтым месцы стаім мы, прадстаўнікі сем’яў ацалелых у Катастрофе габрэяў мястэчка, каб сказаць вам сёньня: мы тут!» — завяршыў свой выступ Міхаэль Шлёзбэрг.

«У свеце жыве 25 тысяч нашчадкаў людзей, якія выжылі ў Налібацкай пушчы»

Ініцыявала гэтую сустрэчу нашчадкаў партызанаў з «Ляснога Ерусаліму» куратар Музея яўрэйскага супраціву з Наваградку Тамара Вяршыцкая. Яна кажа, што гэта толькі пачатак і што такія спатканьні стануць традыцыяй для нашчадкаў тых, хто перажыў Халакост у Налібацкай пушчы.

Тамара Вяршыцкая

«У свеце жыве 25 тысяч нашчадкаў людзей, якія выжылі ў Налібацкай пушчы. І мы будзем сустракацца кожны год».